W 1990 rok Polska wchodziła z nową nazwą państwa i nowym godłem - powrócono do historycznej nazwy Rzeczpospolita Polska i orła w koronie, symbolizującej niepodległość. Był to efekt wielu lat walki antykomunistycznej opozycji, w której wiodącą rolę odgrywał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy "Solidarność", powstały w 1980 r. Mimo wprowadzenia stanu wojennego i delegalizacji ruchu, Solidarność przetrwała w podziemiu. Ostatecznie komunistyczne władze zdecydowały się na rozpoczęcie dialogu z częścią opozycji. W efekcie rozmów okrągłego stołu w 1989 r. przeprowadzono częściowo wolne wybory, które otworzyły drogę do dalszych zmian, w tym powstania rządu niekomunistycznego premiera Tadeusza Mazowieckiego.
U progu 1990 roku w życie weszły nie tylko zmiany o symbolicznym charakterze. Rozpoczął się proces głębokiej reformy gospodarki, który do historii przeszedł pod nazwą "planu Balcerowicza", od nazwiska wicepremiera odpowiedzialnego za przygotowanie pakietu ustaw. Przyczynił się on m.in. do stabilizacji waluty, ograniczenia inflacji, przyspieszył transformację w kierunku gospodarki rynkowej. W dłuższej perspektywie pozwolił na zbudowanie zdrowych podstaw gospodarki, przez pierwsze lata kojarzył się jednak głównie ze spadkiem poziomu życia, bankructwami państwowych przedsiębiorstw, szybkim wzrostem bezrobocia i związanymi z tym problemami społecznymi. Latem 1990 przyjęto ustawę o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, w większości wypadków odbywała się ona poprzez ich likwidację.
Najbardziej spektakularnym wydarzeniem z początków 1990 r. był jedenasty i, jak się okazało, ostatni zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Partia, sprawująca przez dziesięciolecia dyktatorską władzę w komunistycznej Polsce, jesienią 1989 pogrążyła się w głębokim kryzysie. Z konstytucji usunięto sformułowania o jej "kierowniczej roli" w państwie, tysiące osób oddawało legitymacje partyjne, rozwiązywano kolejne struktury. W tej sytuacji zdecydowano o jej likwidacji, co symbolizowały słowa ostatniego I sekretarza Komitetu Centralnego (i do niedawna premiera) Mieczysława F. Rakowskiego: "Sztandar wyprowadzić!". Na miejsce PZPR powołano nową partię - Socjaldemokrację RP. Liczono, że zmiana nazwy pomoże w odzyskaniu społecznego poparcia. Tak się rzeczywiście stało - jesienią 1993 r., na fali rozczarowania trudnymi reformami, postkomuniści powrócili do władzy.
Tymczasem wciąż istniały Układ Warszawski i rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, rozwiązane dopiero w 1991 r. Dopiero w drugiej połowie roku rozpoczęto rozmowy o wycofaniu wojsk sowieckich z Polski. Polska coraz śmielej kreśliła już jednak drogę w kierunku jednoczącej się Europy, skąd zaczynała płynąć pomoc w postaci specjalnego funduszu PHARE. W marcu 1990 premier Mazowiecki wygłosił ważne przemówienie na forum Rady Europy, deklarując, że "mamy do zaoferowania Europie niemało". Miał on przede wszystkim na myśli to, że państwa wyzwalające się spod sowieckiej kurateli mogą wnieść do procesu integracji odnowioną wiarę w europejskie wartości, w imię których zmagały się z komunizmem. W polityce międzynarodowej rząd mierzył się z wyzwaniem, jakim było zapowiedziane zjednoczenie Niemiec - żywiono obawy o możliwość kwestionowania polskiej granicy zachodniej.
W kraju rząd Mazowieckiego był jednak coraz częściej krytykowany za zbyt powolne, na tle innych państw, tempo reform politycznych. W rządzie do lipca 1990 zasiadali komunistyczni ministrowie spraw wewnętrznych i obrony narodowej. Dopiero w kwietniu zniesiono cenzurę, a wkrótce potem zlikwidowano Służbę Bezpieczeństwa powołując na jej miejsce Urząd Ochrony Państwa. W jego skład weszło jednak wielu dawnych funkcjonariuszy komunistycznego aparatu bezpieczeństwa. Analogicznych służb wojskowych w ogóle nie zreformowano, jedynie w 1991 zmieniono ich nazwę. Kwestie te przez lata wzbudzały kontrowersje, podobnie jak w większości nieudane próby ukarania komunistycznych zbrodniarzy. Sprawiedliwość i prawda zatryumfowały w sferze symbolicznej - w kwietniu 1990 r. Związek Sowiecki, po dziesięcioleciach kłamstw, oficjalnie potwierdził odpowiedzialność za Zbrodnię Katyńską.
Ważnym przełomem stały się pierwsze wolne wybory do samorządu terytorialnego, przeprowadzone w maju 1990 r. Samorząd uzyskał szerokie kompetencje, które w większości wypadków dobrze wykorzystano. Zmieniło się oblicze miast i wsi, a reforma samorządowa jest powszechnie uznawana za jedną z najbardziej udanych w historii polskiej transformacji.
Szybko zmieniała sie scena polityczna, tworzono nowe partie. Polacy stopniowo przyzwyczajali się do nowych, często ostrych sporów politycznych. Emocje rozpaliła np. decyzja o powrocie nauczania religii w szkołach. Stopniowo głównym przedmiotem debat stało się hasło "przyspieszenia" zmian, rzucone przez obóz skupiony wokół lidera "Solidarności" Lecha Wałęsy. Problemem pozostawał fakt, iż urząd prezydenta, wyposażony w szerokie kompetencje, sprawował ostatni komunistyczny dyktator - Wojciech Jaruzelski, a do końca jego kadencji pozostawało jeszcze wiele lat. Ostatecznie pozbawiony woli dalszej walki Jaruzelski ustąpił, co umożliwiło rozpisanie pierwszych powszechnych wyborów prezydenckich.
Obok Wałęsy na start w wyborach zdecydował się premier Mazowiecki, broniący swojej wizji ostrożnych zmian hasłem "śpiesz się powoli". Wydawało się, że to on będzie głównym przeciwnikiem lidera "Solidarności". Niespodziewanie jednak do drugiej tury przeszedł nieznany wcześniej nikomu emigrant Stanisław Tymiński. Ukazało to skalę zmęczenia i rozczarowania Polaków, a premiera skłoniło do dymisji.
Ostatecznie w drugiej turze zwyciężył Wałęsa, obejmując w grudniu 1990 urząd prezydenta. W tym samym czasie zakończyły swoją działalność istniejące nieprzerwanie od 1939 r. polskie władze na uchodźstwie. Ostatni emigracyjny prezydent Ryszard Kaczorowski na Zamku Królewskim w Warszawie uroczyście przekazał Lechowi Wałęsie insygnia Rzeczypospolitej. Zamykał się pewien rozdział w historii Polski, a otwierał nowy, którego kamieniami milowymi były pierwsze wolne wybory parlamentarne (1991), wycofanie wojsk rosyjskich (1993), przystąpienia do NATO (1999) i Unii Europejskiej (2004).
