29 grudnia 1989 r. ostatni komunistyczny parlament wybrał na nowego prezydenta Czechosłowacji lidera opozycji – pisarza Václava Havla. Był to efekt „aksamitnej rewolucji”, rozpoczętej zaledwie kilka tygodni wcześniej – 17 listopada. Po stłumieniu nadziej związanych z Praską Wiosną przez interwencję wojsk Układu Warszawskiego (1968) przez dwie dekady Czesi i Słowacy pozostawali bierni. Niewiele osób wspierało aktywność opozycji skupionej wokół Karty 77. Dopiero w 2. poł. lat 80. sytuacja zaczęła się stopniowo zmieniać, powstawały nowe grupy opozycyjne, ożywiły się środowiska katolickie. „Aksamitna rewolucja” zapoczątkowana została brutalną pacyfikacją studenckiej manifestacji. W przeciągu kilku tygodni strajki i manifestacje zmusiły komunistów do ustępstw.

W rok 1990 Czechosłowacka Republika Socjalistyczna wkraczała nie tylko z nowym prezydentem, ale i z powołanym 10 grudnia 1989 rządem porozumienia narodowego. Blisko połowę stanowisk ministerialnych (10 z 21) zajmowali wciąż przedstawiciele Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KPCz). Proporcje te jednak szybko się zmieniły. Już w styczniu 1990 z KPCz wystąpił premier Marián Čalfa, w lutym powstałe w czasie „aksamitnej rewolucji” Forum Obywatelskie (FO, Czechy) i Społeczeństwo Przeciw Przemocy (SPP, Słowacja) dysponowały już większością w rządzie.

Podstawowym zadaniem rządu było przygotowanie wolnych wyborów. W oczekiwaniu na nie zastosowano mechanizm kooptacji, który umożliwił powołanie do Zgromadzenia Narodowego CSRS blisko 150 nowych posłów. Parlament już w styczniu przegłosował prawo umożliwiające tworzenie partii politycznych, a także ordynację wyborczą. W marcu przyjęto kolejne ustawy zabezpieczające swobody obywatelskie, m.in. prawo do zrzeszania się, zgromadzeń, swobody druku. Stworzono też prawne podstawy reform ekonomicznych, m.in. poprzez wprowadzenie równości wszystkich form własności przedsiębiorstw. Symboliczne znaczenie miało zniesienie kary śmierci. Zmieniono kalendarz świąt państwowych, a wiele ulic odzyskiwało patronów z czasów sprzed 1948 r. lub też nowych, którzy zastępowali komunistycznych bohaterów. Najbardziej widocznym znakiem zmian było przywrócenie miastu Zlin jego historycznej nazwy zamiast obowiązującej do końca 1989 r. (Gottvaldov, na cześć przywódcy KPCz i pierwszego komunistycznego prezydenta).

Już w lutym podpisano umowę o wycofaniu wojsk sowieckich z Czechosłowacji; proces ten zakończył się w czerwcu 1991 r. Symbolem zmian stała się również wizyta Jana Pawła II (21–22 kwietnia 1990 r.).

W kwietniu przyjęto ustawę o rehabilitacji osób skazanych z przyczyn politycznych. Umożliwiła ona także wypłatę odszkodowań. Jesienią podjęto też pierwszą próbę rozliczeń z przeszłością – specjalna komisja parlamentu próbowała wyjaśnić kulisy brutalnego ataku sił policyjnych na demonstrantów 17 listopada 1989 r. Przyjęto wówczas również pierwsze przepisy dotyczące reprywatyzacji, aczkolwiek kwestia ta jeszcze przez wiele lat była źródłem kontrowersji (zwłaszcza zwrot majątku zabranego Kościołom). Przygotowywano też plany prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, które w życie weszły w kolejnym roku.

8 i 9 czerwca odbyły się pierwsze wolne wybory – do dwu izb Zgromadzenia Narodowego, a także do czeskiej i słowackiej Rady Narodowej. W czeskiej części państwa zdecydowanie zwyciężyło FO (ponad połowa głosów), w słowackiej mniejszą przewagę miało SPP (jedna trzecia głosów). Premierem Czechosłowacji pozostał Čalfa, jego nowy gabinet patetycznie określono mianem „rządu narodowych poświęceń”. Związane to było ze spodziewanymi społecznymi kosztami reform ekonomicznych. W skład koalicji weszła większość sił parlamentarnych, w tym KPCz. Już we wrześniu jednak komuniści opuścili rząd.

Usunięcie KPCz z rządu było efektem nacisków społecznych; coraz szerzej domagano się rozliczenia komunistów za dziesięciolecia dyktatury. Silne emocje wzbudzała też kwestia reformy aparatu bezpieczeństwa i pozostawienia w nowych służbach specjalnych wielu funkcjonariuszy dawnej StB. Podobne emocje towarzyszyły także dyskusjom nad kształtem przyszłej reformy gospodarczej. Stosunkowo dobra sytuacja ekonomiczna pozwoliła na ich odsunięcie w czasie – z państwowej kontroli cen podstawowych produktów zrezygnowano dopiero na początku 1991 r. Wcześniej, w listopadzie 1990 przeprowadzono wolne wybory samorządowe.

Narastała dyskusja o przyszłości wspólnego państwa. Już w początkach 1990 wybuchła tak zwana „wojna o myślnik”. Słowacy domagali się, by nazwę państwa pisać z łącznikiem (Czecho-Słowacja), dla Czechów oznaczało to chęć zdystansowania się od federacji. Po nieudanej próbie kompromisu (odrębna pisownia w obu językach) przyjęto pisownię rozłączną – Czeska i Słowacka Republika Federalna. Napięcie jednak nie zniknęło, doprowadzając ostatecznie do decyzji o podziale państwa, co dokonało się z początkiem 1993 r.

Wchodząc w rok 1991, mieszkańcy Czechosłowacji zdawali już sobie sprawę, że proces zmian będzie dłuższy i bardziej skomplikowany, niż sądzili w euforii „aksamitnej rewolucji”. Mówił o tym prezydent Havel w swoim noworocznym orędziu: „okazało się, że dziedzictwo minionych dziesięcioleci, z którym musimy się zmagać, jest gorsze niż w radosnej atmosferze pierwszych tygodni wolności sądziliśmy i mogliśmy przypuszczać. Codziennie pojawiają się nowe problemy i codziennie widzimy, jak są one ze sobą powiązane, jak długotrwałe jest ich rozwiązywanie i jak trudno jest ustalić właściwą kolejność, w której miałyby zostać rozwiązane”.