Od 1944 r. Litwa pozostawała pod sowiecką okupacją. Pod koniec lat 80., pod wrażeniem powstania „Solidarności” w Polsce oraz reform zapoczątkowanych w ZSRR przez Michaiła Gorbaczowa, na Litwie nasilił się ferment społeczny. Szerokie poparcie zyskały hasła niepodległościowe. Przemiany objęły też samą Komunistyczną Partię Litwy, w której zwyciężyli zwolennicy niezależności i pod koniec 1989 r. zdecydowali o wyjściu z KPZR. Procesu tego nie zatrzymała wizyta Michaiła Gorbaczowa w Wilnie 11–13 stycznia 1990 r., na którą Litwini odpowiedzieli wiecem niepodległościowym. Wzięło w nim udział około 250 000 osób. W lutym Rada Najwyższa LSSR przyjęła uchwałę uznającą akty wcielenia Litwy do ZSRR za nieważne. Obecność armii sowieckiej uznana została za nielegalną. Przywrócono także święta narodowe i religijne.

24 lutego odbyła się pierwsza tura wyborów parlamentarnych. Były one całkowicie wolne, ponieważ na mocy postanowień z końca 1989 r. oraz z początku 1990 r. mogli w nich uczestniczyć kandydaci niekomunistyczni, a czynne prawo wyborcze przysługiwało jedynie osobom stale zamieszkałym na Litwie (co wykluczało m.in. stacjonujących tam żołnierzy ZSRR). Zwyciężyli w nich przedstawiciele Sąjūdisu, powstałego w czerwcu 1988 r. Litewskiego Ruchu na Rzecz Przebudowy, zwolennicy niezależności i demokratyzacji. Przewodniczącym wyłonionej w wyborach Rady Najwyższej, a zarazem głową państwa, został lider Sąjūdisu – muzykolog Vytautas Landsbergis. 11 marca podjęto uchwałę o restytucji niepodległego państwa litewskiego, podkreślającą ciągłość historyczną z niepodległą republiką okresu międzywojennego. Akt zapewniał zasadę nienaruszalności granic oraz przestrzeganie praw człowieka, obywatela i wspólnot etnicznych. Przywrócono nazwę Republika Litewska i historyczne godło – Pogoń. 17 marca utworzono pierwszy rząd odrodzonej Litwy, którego premierem została działaczka Sąjūdisu – Kazimira Prunskienė. Sprawowała ona urząd do początku 1991 r., kiedy podała się do dymisji w związku z kryzysem gospodarczym.

Akt usamodzielniania się Litwy, który stał się wzorem dla innych republik sowieckich, spotkał się ze zdecydowanym sprzeciwem ze strony ZSRR. Gorbaczow uznał go za niezgodny z prawem i zażądał jego uchylenia. Żądanie to Litwa odrzuciła. 22 marca Gorbaczow wydał dekret „O dodatkowych środkach zapewnienia praw sowieckich obywateli, ochronie suwerenności ZSRR na terytorium Litewskiej SRR”, który nakazywał odebranie Litwinom broni. Podjęte przez Litwę rokowania z władzami sowieckimi nie przyniosły rezultatów. Napięcie rosło. Ponieważ Litwa nie zastosowała się do sowieckiego ultimatum, od kwietnia Moskwa zastosowała wobec niej blokadę gospodarczą, odcinając kraj od dostaw ropy naftowej i ograniczając dostawy gazu oraz innych surowców, licząc, że w trudnej sytuacji ekonomicznej społeczeństwo zwróci się przeciwko nowej władzy. Pojawiły się problemy z zaopatrzeniem. Moskwa starała się także zastraszyć Litwinów manewrami wojsk i zajmowaniem obiektów publicznych przez armię. Aby stworzyć warunki dla negocjacji i zakończyć blokadę, w czerwcu Rada Najwyższa pod wpływem państw zachodnich przyjęła moratorium na akt z 11 marca. W lipcu blokada została zakończona.

19 września władze litewskie ogłosiły protest przeciwko próbom destabilizacji przez ZSRR sytuacji w kraju. W listopadzie wydały oświadczenie o prawie odmowy służby w wojsku obcego państwa, co spowodowało opuszczanie przez Litwinów szeregów armii sowieckiej. W 1990 r. Litwa starała się aktywnie działać na arenie międzynarodowej, a także rozwijać kontakty z pozostałymi republikami bałtyckimi. W krajach zachodnich powstawały biura informacyjne Litwy, które później przekształciły się w przedstawicielstwa dyplomatyczne. Pierwsze powstało w październiku w Oslo. 12 maja w Tallinie przedstawiciele Litwy, Łotwy i Estonii wznowili działalność Rady Państw Bałtyckich, powołanej na mocy porozumienia z 12 września 1934 r., oraz zobowiązali się wspomagać się wzajemnie w procesie odzyskiwania niepodległości. Pierwsze spotkanie rady miało miejsce w Jurmale na Łotwie 6 czerwca, gdzie postanowiono przyjąć wspólną strategię w negocjacjach z ZSRR. Na kolejnym spotkaniu w lipcu republiki uzyskały poparcie dla swoich dążeń Borysa Jelcyna, który zapowiedział podjęcie rozmów dwustronnych. W efekcie w połowie 1990 r. Litwa zawarła z Rosją układ o współpracy gospodarczej na rok następny.

Tymczasem Gorbaczow nadal nie uznawał aspiracji niepodległościowych republik i dążył do zachowania całości ZSRR. Postulował zawarcie w tym celu nowego traktatu związkowego. 24 grudnia zapowiedział przeprowadzenie ogólnopaństwowego referendum w tej sprawie, na które republiki bałtyckie, pomimo presji, się nie zgodziły. Litwa odmówiła wysłania delegatów na grudniowy Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR. Prowadzone z władzami sowieckimi do końca 1990 r. negocjacje nie przyniosły rezultatu i w grudniu zostały zawieszone. Także w grudniu na ulicach litewskich miast pojawiły się sowieckie patrole wojskowe, które legitymowały przechodniów. Pretekstem była próba przełamania litewskiego bojkotu poboru do wojska. Propaganda sowiecka przedstawiała Litwę jako kraj pogrążony w kryzysie. Próby zastraszania okazały się nieskuteczne. 28 grudnia Rada Najwyższa Litwy uchyliła moratorium zawieszające akt niepodległości. 11 stycznia 1991 r. rozpoczęła się interwencja sowiecka na Litwie, podczas której doszło do rozlewu krwi. Ostatecznie jednak zakończyła się ona fiaskiem. Litwa niepodległość obroniła.